Βυζαντινο-Σλαβικά Μελετήματα

Το παρόν βιβλίο εξετάζει ορισμένα από τα σημαντικότερα ζητήματα που σχετίζονται με την πολιτική, πολιτισμική και εκκλησιαστική επίδραση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στον κόσμο των Σλάβων. Πρόκειται για έντεκα μελέτες που αλληλένδετες μεταξύ τους, απαρτίζουν ένα οργανικό σύνολο που συμβάλλει στην αποσαφήνιση των βυζαντινοσλαβικών σχέσεων και λύνει ή προτείνει λύσεις για σχετικά ιστορικά προβλήματα. Το πρώτο μελέτημα με τίτλο Οι απαρχές του γραπτού πολιτισμού. Η αποστολή των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στη Μεγάλη Μοραβία πραγματεύεται την κυριλλομεθοδιανή αποστολή και τα σημαντικότερα επιτεύγματά της, όπως η δημιουργία του σλαβικού αλφαβήτου και μιας λόγιας σλαβικής γλώσσας. Οι τρεις επόμενες μελέτες, Το λογοτεχνικό έργο της κυριλλο-μεθοδιανής αποστολής στη Μεγάλη Μοραβία και η πρόσληψή του στην περιοχή της Αχρίδας κατά τον 9ο και τον 10ο αιώνα, Η συμβολή του αγίου Κλήμη και των μαθητών του στην εξέλιξη του σλαβικού πολιτισμού, και Η Χαμένη Διήγηση (?) της κυριλλο-μεθοδιανής αποστολής στη Μεγάλη Μοραβία και ο εκτενής Βίος του αγίου Κλήμη Αχρίδος, εστιάζουν στο ζήτημα της παράδοσης της κυριλλο-μεθοδιανής κληρονομιάς στην περιοχή της Αχρίδας, τη συμβολή των άμεσων και έμμεσων μαθητών των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στην εξέλιξη του γραπτού σλαβικού πολιτισμού, καθώς και στην αναπαραγωγή των έργων που χάθηκαν στη Μοραβία μετά την εκδίωξη των μαθητών του Μεθοδίου. Το ιστορικό πλαίσιο της δημιουργίας της κυριλλικής γραφής και της εδραίωσής της στον κόσμο των Σλάβων αποτελεί το θέμα του πέμπτου μελετήματος του βιβλίου. Υποστηρίζεται ότι η εποχή μετάβασης από τη γλαγολιτική στην κυριλλική γραφή συμπίπτει με τη βασιλεία του Βούλγαρου ηγεμόνα Συμεών και ότι η δημιουργία της νέας γραφής προέκυψε κατόπιν συνεργασίας της Σχολής της Αχρίδας και της Σχολής της Πρεσλάβας. Στη συνέχεια με το άρθρο Η οικειοποίηση βυζαντινών τίτλων από Σλάβους ηγεμόνες ως έκφραση της πολιτικής ιδεολογίας τους. Η περίπτωση του τσάρου Συμεών, θίγεται το ζήτημα της αυθαίρετης οικειοποίησης του τίτλου του Βυζαντινού αυτοκράτορα από Σλάβους ηγεμόνες και εξετάζεται το παράδειγμα του τσάρου Συμεών. Η έβδομη κατά σειρά μελέτη, Η άνοδος και η πτώση του εφήμερου κράτους του Σαμουήλ (976-1018), ασχολείται με τη δημιουργία του κρατικού αυτού μορφώματος στα εδάφη της Βορειοδυτικής Μακεδονίας, την εκκλησιαστική υπόστασή του, αλλά και τις δύο κυριλλικές επιγραφές που συνδέονται με τους ηγεμόνες του. Με βάση τις βυζαντινές και τις σλαβικές πηγές αποδεικνύεται στο όγδοο μελέτημα με τίτλο Η εικόνα της Μακεδονίας και των Μακεδόνων στους Σλάβους των Βαλκανίων κατά τον Μεσαίωνα. Οι μαρτυρίες των πηγών, ότι οι όροι Μακεδονία και Μακεδόνας χρησιμοποιούνταν για να δηλώσουν μόνο ελληνικές-βυζαντινές περιοχές και άτομα ελληνικής-βυζαντινής καταγωγής. Το κίνημα του Ησυχασμού και η επίδρασή του στη Βουλγαρία, τη Σερβία και τη Ρωσία ερευνάται στο επόμενο μελέτημα, όπου φαίνεται η διάδοση του πνευματικού αυτού κινήματος στον χώρο των Βαλκανίων αλλά και τη Ρωσία, καθώς και οι στενές σχέσεις που συνέδεαν τις μοναστικές κοινότητες στις χώρες αυτές. Το δέκατο μελέτημα του πονήματος έχει ως θέμα Τα τοπωνύμια ως μάρτυρες του σλαβικού παρελθόντος του ελλαδικού χώρου. Η περίπτωση της Δυτικής Μακεδονίας. Παρά την έλλειψη γραπτών πηγών αλλά και αρχαιολογικών στοιχείων που θα αποδείκνυαν το πέρασμα και την εγκατάσταση σλαβικών πληθυσμών στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας, τα σλαβικά τοπωνύμια, που κατά πάσα πιθανότητα δημιουργήθηκαν κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες σλαβικής παρουσίας. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με την ενδέκατη μελέτη Οι πολιτικοί και εκκλησιαστικοί λόγοι της ίδρυσης της Σερβικής αρχιεπισκοπής (1219). Η πολιτική άνοδος της Σερβίας και της Βουλγαρίας κατά το πρώτο μισό του 13ου αιώνα είχαν ως αποτέλεσμα και την εκκλησιαστική χειραφέτησή τους από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως (που έδρευε τότε στη Νίκαια). Η περίοδος του Μεσαίωνα, όπως φαίνεται, στάθηκε αποφασιστική για τη διαμόρφωση και την εξέλιξη των σλαβικών κρατών της Ευρώπης και της Ρωσίας. Αρχικά μέσα από διαδικασίες μίμησης και στη συνέχεια πρόσληψης και μετασχηματισμού βυζαντινών προτύπων ο κάθε σλαβικός λαός κατόρθωσε να ενσωματώσει τις επιρροές που δέχτηκε (στον πολιτικό, πολιτισμικό, κοινωνικό, νομικό και εκκλησιαστικό βίο) στο ιστορικό παρελθόν του, να τις αξιοποιήσει και να αναπτύξει μία αυτόνομη πορεία, διατηρώντας ωστόσο στη μνήμη του ότι υπήρξε ισότιμο μέλος της λεγόμενης «Βυζαντινής κοινοπολιτείας».